Zelfreflectie aan het einde van het jaar: zo doe je dat

Ik zeg weleens gekscherend dat ik een atypische jeugd heb gehad. Mijn ouders waren van het type praten, analyseren en vragen stellen. “Wat denk je zelf?” was één van de meest gehoorde antwoorden op mijn meest uiteenlopende vragen. Menig keer heb ik stampvoetend van ongeduld een simpel antwoord geëist, maar antwoorden – zo vonden mijn ouders – kun je vaak ook zelf bedenken. Het resultaat is dat mijn broer en ik allebei zeer zelfstandige denkers zijn en kampioenen vragen stellen. Sterker nog, ik heb er als journalist mijn beroep van gemaakt. Maar in datzelfde drukke beroep, vol deadlines, komt het ook regelmatig voor dat ik vergeet om mezelf vragen te stellen. Waar word ik blij van? Waar heb ik behoefte aan? En wat geeft me energie? Terwijl deze vragen juist zo belangrijk voor je zijn.

Bepaal je koers

Volgens Belia van der Laan, psycholoog en coach persoonlijke ontwikkeling, helpt zelfreflectie je om je eigen pad te bewandelen, gebaseerd op je eigen keuzes. “Als je zelf nooit nadenkt over een eigen koers, voeg je je automatisch naar de koers van iemand anders. Bijvoorbeeld die van je partner, je ouders, je baas of je kinderen. Op een gegeven moment gaat dat wringen. Als je weet wat je drijft, waar je energie van krijgt en wat je belangrijk vindt, kun je ook beter je eigen koers varen en dat draagt bij aan je levensgeluk.” Tijdens de coronatijd, zelfs begin dit jaar nog, hadden we alle tijd om die balans op te maken en onszelf en onze levens eens onder de loep te nemen. “Dat was een wachtkamer met aan alle kanten spiegels,” schreef Floor Rusman daarover in haar column in dagblad NRC. “De zelfreflectie waartoe zoiets dwingt kan confronterend zijn, maar ook goed en zelfs leuk.”

Zelf kwam ik al navelstarend tot verschillende conclusies. De eerste was dat ik eigenlijk heel goed alleen kon zijn, maar toch ook heel erg de nabijheid van anderen nodig had en miste. De tweede conclusie was dat ik snakte naar meer groen. Ik overwoog zelfs om naar het platteland te verhuizen. Maar toen het ‘echte’ leven weer op gang kwam en de dagen weer gevuld werden met alledaagse dingen, verdwenen die gedachten – samen met de zelfreflectie – naar de achtergrond, omdat ze niet meer urgent waren. Ook niet op momenten dat ik even niks te doen had, want dan koos ik ervoor om rond te dwalen op het wereldwijde web. Niet helemaal nutteloos, dit tijdverdrijf, want internet is een prima hulpstuk om jezelf te ontwikkelen.

Van alles te veel

Zo zag ik indertijd Brainwash talk van omroep Human, met de Vlaamse schrijver en onderzoeker Fredo De Smet, die zei dat we zuinig moeten zijn met onze aandacht. “Er is in korte tijd van alles te veel gekomen: te veel films om te bekijken, te veel muziek om te beluisteren, te veel mails om te verwerken, te veel nieuws om te volgen, te veel verhalen om te geloven of te wantrouwen. Er is een internationale jacht georganiseerd op onze aandacht. Daarom zeg ik: zorg dat je de bewaarengel bent van die aandacht.” Het leven bestaat uit keuzes en de vraag is dus of je je aandacht aan zelfreflectie wilt besteden, om maar iets te noemen, of dat je het aan iets anders wilt spenderen. Elke vrije minuut online zijn, gaat misschien niet helpen om emoties een plek te geven of om te kijken of je nog op koers ligt. Want, zoals Fredo De Smet het verwoordt: “Google kan je vertellen hoe je van a naar b moet geraken, heel accuraat, maar vraag niet aan Google waar je leven naartoe gaat of hoe je jezelf moet oriënteren, want daar heeft Google geen antwoord op.” Daarvoor moet je toch echt naar binnen keren om te onderzoeken wat er echt speelt, door jezelf (soms oncomfortabele) vragen te stellen.

1. Welke gebeurtenissen hadden de meeste impact op me?
2. Waarvan werd ik blij en kreeg ik energie?
3. Wat was de grootste verrassing of ontdekking?
4. Wie waren belangrijk voor me?
5. Wat heb ik voor iemand anders betekend?
6. En wat voor gevoel heeft me dat gegeven?
7. Waar ben ik het meest trots op?
8. Welke grote hobbels heb ik weten te overwinnen?
9. Waar ben ik dankbaar voor?
10. Waar verlang ik naar?

Persoonlijke groei

Nieuwsgierig als ik ben, ging ik toch even in de zoekmachine kijken naar de resultaten op die twee vragen. Op het scherm verschenen talloze sites en blogs die tips gaven over hoe je kunt uitvogelen wat je met je leven wilt. In onze tijd lijkt er steeds meer aandacht te zijn voor persoonlijke groei. Zo bleek uit onderzoek van Emerce (2015) dat maar liefst negentig procent van de ondervraagden persoonlijke ontwikkeling belangrijk vindt. Dat waren overigens vooral jongeren, want naarmate de respondenten ouder werden, lag dat percentage lager. Hoewel ook bij 65-plussers nog steeds 78 procent aangaf persoonlijke groei belangrijk te vinden. Ook werkgevers zijn op de trein van persoonlijke groei gesprongen. In 2018 maakten ze maar liefst twee keer zo veel budget vrij voor de persoonlijke ontwikkeling van hun werknemers als in 2013, zo bleek uit onderzoek van werkgeversorganisatie AWVN. En volgens Psychologie Magazine leidt blijven leren, dingen uitproberen en jezelf verbeteren aantoonbaar tot een tevredener leven.

Op de yogamat

Om mijn eigen malende brein dat maar doordendert tot stilte te manen, zoek ik regelmatig de rust van de yogastudio op. En daarin ben ik niet de enige. Het aantal mensen in Nederland dat weleens aan yoga heeft gedaan was 1,6 miljoen in 2019, volgens onderzoek van Yoga Magazine. Mensen geven aan dat yoga helpt om uit je hoofd te komen en dichter bij jezelf te blijven. Vooral dat laatste lijkt toch verdacht veel op wat zelfreflectie doet. Persoonlijk heb ik door yoga met aandacht leren observeren (lichaam, geest en emoties) zónder daarbij een oordeel te vellen of tot een conclusie te komen. En vooral dat laatste geeft lucht. “Reflecteren ligt weliswaar in het verlengde van evalueren, maar het is wezenlijk anders,” zegt Belia van der Laan dan ook. “Bij dat laatste hoort een waardeoordeel, terwijl je dat bij reflecteren juist achterwege laat. Je kijkt dan bijvoorbeeld naar de mechanismen binnen je relatie in plaats van naar de vraag of het zin heeft om door te gaan of niet.” Wat overigens niet betekent dat je niet kritisch mag zijn. “Kritisch zijn is een vaardigheid die je vaak ver brengt in het leven, maar als je die kritische blik loslaat op je eigen leven word je daar niet per se gelukkiger van.”

Jezelf ‘uit’ zetten

Net zoals je in de yogastudio de drukte en bedrijvigheid van alledag even kunt loslaten en jezelf even ‘uit’ kunt zetten, is daar ook aan het einde van het jaar ruimte voor. We sluiten iets af en beginnen opnieuw en dus is dit een uitgelezen moment om een stap terug te doen en bewust de tijd te nemen om je leven en jezelf eens onder de loep te nemen. Wat is er het afgelopen jaar allemaal gebeurd? Wat voor emoties bracht dat mee? Sta ik nog waar ik wil staan? Waar verlang ik nog naar? Is er reden om van koers te veranderen, om de koers bij te stellen, om andere stappen te ondernemen? Marian Palsgraaf, oprichter van het online magazine justbeyou.nl, heeft samen met haar man al jarenlang de traditie om samen het jaar door te nemen, meestal op 30 december. “We maken er echt een date van, waarbij we met een lekker biertje of wijntje uitgebreid de tijd nemen om elkaar en onszelf open vragen te stellen over het afgelopen jaar. Het verdiept onze relatie en het is een mooie gelegenheid om tot de kern te komen, maar het is ook gewoon leuk om even stil te staan bij alles wat je gedaan en bereikt hebt. Niet alleen brengt het nieuwe inzichten, maar het geeft ook richting aan het nieuwe jaar.”

Kleine stappen

Zelf gebruik ik schrijven als middel om helder te krijgen wat ik voel, wat me dwarszit en wat ik anders wil. “Al schrijvend orden je inderdaad je gedachten en kom je vaak tot conclusies en nieuwe inzichten die niet beïnvloed worden door een gesprekspartner,” zegt Belia van der Laan. Ook het maken van een lange wandeling van een paar uur noemt ze een goede manier om de balans op te maken. “In het eerste uur ben je in je hoofd vaak nog bezig met allerlei dagelijkse beslommeringen, maar op een gegeven moment houdt dat op en ontstaat er ruimte. Er gebeurt dan iets met de cadans van het lopen waardoor de dingen vaak vanzelf op hun plek vallen.” Door de dingen op hun plek te laten vallen en af te sluiten, ontstaat er ruimte voor een nieuw jaar met nieuwe plannen, intenties en voornemens. Om die te laten slagen, is het belangrijk om niet je zevenmijlslaarzen aan te trekken, maar kleine stappen te zetten. Belia van der Laan: “Mensen willen in januari vaak én stoppen met roken én niet meer drinken én op dieet én trainen voor een marathon. Dat houd je een paar weken vol, maar dan strandt het. Radicale oplossingen werken niet en als ze dan mislukken, ben je niet alleen terug bij af, maar heb je er ook nog een frustratie bij.”

Radicale oplossingen zijn ook lang niet altijd nodig. Soms is een kleine verandering van focus al voldoende om je nieuwe jaar mee te beginnen. “Voor het slapengaan kijk ik altijd even terug naar mijn dag en noem ik vijf dingen waar ik dankbaar voor ben”, vertelt Belia van der Laan. “Dat moeten concrete dingen zijn van die specifieke dag, dus geen algemene dingen als ‘mijn gezondheid’, ‘mijn gezin’ of ‘het dak boven mijn hoofd’. Als je elke avond vijf dingen opsomt waar je dankbaar voor bent, ben je overdag alerter op die momenten waarin je je prettig voelt of waar je trots op bent. Daardoor krijgen ze meer aandacht, verschuift je perspectief en kijk je positiever terug op je dag.” Of op je jaar.

Werk aan de winkel

Ik besluit mezelf weer wat meer aandacht te geven door dit kleine dankbaarheidsritueel terug te brengen in mijn leven en de balans op te maken aan het einde van het jaar. Want als ik inderdaad minder laptoptijd wil en meer tijd in de natuur, dan is er werk aan de winkel. Dus ga ik er straks eens lekker voor zitten, met een glas wijn, een oliebol en een schrift, om antwoord te vinden op de vragen die ik mezelf wil stellen.

• Houd een dagboek bij en lees het aan het eind van het jaar terug.
• Zit je ergens mee? Ga wandelen en geef ruimte aan je gedachten.
• Schrijf aan het eind van de dag 5 concrete dingen op waar je dankbaar voor bent.
• Begin met een basiscursus yoga, waarin je leert je waardeoordeel over jezelf los te laten.