Jaap Spijkers: ‘Mijn moeder wist zó veel van kunst, dat een wandeling door een kathedraal of museum al snel een feestje werd’

“Mijn moeder, Miep van Dongen, is geboren in 1927. Ze groeide op in een huis aan de Tilburgse Spoorlaan. Honger heeft het gezin met vier dochters nooit gekend, ook in de oorlog niet, want haar vader bezocht voor zijn werk boeren in de omgeving en kwam altijd wel met een stukje spek of iets anders thuis. Hij was vertegenwoordiger in paardenvoeding en later hoofdvertegenwoordiger van Berkel Snijmachines, die dingen die bij slagers staan. Ze hadden het heel goed.”

‘Ja meneer Spijkers’

“Mijn moeder zat op turnles en de leraar was, jawel, mijn toekomstige vader. Maar voor het tot een liefde kwam, vertrok mijn moeder naar Amsterdam. Daar deed ze de voorloper van de sociale academie. Met die achtergrond keerde ze terug naar Brabant en ging ze lesgeven aan meisjesscholen. Ook keerde ze terug naar turnles, waar mijn vader nog steeds lesgaf. Hij was intussen weduwnaar geworden en zorgde in zijn eentje voor zijn zoon. De liefde tussen mijn ouders bloeide op en toen mijn vader mijn moeder ten huwelijk vroeg, was haar antwoord: ‘Ja, meneer Spijkers,’ tekenend voor het leeftijdsverschil van zestien jaar en de docent-leerlingverhouding.”

“Mijn moeder was een vrijgevochten vrouw. Voor zover ik mij kan herinneren, hadden mijn ouders een ongelooflijk gelijkwaardig huwelijk. Ook hun beider aandeel in de opvoeding van de vier kinderen was gelijk. Met hun achtergrond in het onderwijs was het voor mijn ouders gesneden koek welke fases kinderen doorliepen.”

1. “1958, dit klaptafeltje paste precies op het reservewiel van ons Kevertje. Mijn broer Bart neemt net een grote hap en zus Elze zit op links.”
2. “Dit is echt mijn moeder: niet geposeerd, maar nadenkend en haar woorden wegend.”
3. “Een portret van Miep, gemaakt door mijn vader, fervent hobbyfotograaf en dol op personen en schaduwen. Deze foto toonden we tijdens haar uitvaart.”

Laissez faire

“Laissez faire, dat was hun opvoedkundige opvatting: laat mensen dingen uitzoeken en als het misgaat, kun je steun en hulp bieden. In geen geval stuur je van tevoren. Ik heb die manier van opvoeden ervaren zoals-ie was bedoeld. Vaak ben ik met mijn neus tegen de muur gelopen, maar uiteindelijk vormde het me. Ik ben niet bang om fouten te maken. Fouten maken is zelfs positief, want daarna doe je het beter, sneller en gemakkelijker. Mijn ouders hadden een goed oog voor ons. Mijn zusje Pien en ik zijn vanaf geboorte dyslectisch en mijn ouders signaleerden dat heel vroeg, lieten ons testen en zorgden dat wij naar een speciale school in Groningen konden.”

“In zes jaar tijd hadden mijn ouders vier kinderen gekregen. Daardoor ontstond een gezin waarin men kon communiceren op hetzelfde niveau. Aan tafel werd gepraat over actualiteit en kunsten. Ik herinner me vakanties, op pad met ons Kevertje. Pien en ik in de ‘kattenbak’, de kleine ruimte achterin. We bezochten kerken en kloosters in Frankrijk. Mijn moeder wist zó veel van kunst en de betekenis van elementen, dat een wandeling door een kathedraal of museum al snel een feestje werd.”

1. “1982, onderweg naar Singapore en Maleisië.”
2. “1974, overnachten in een jeugdherberg tijdens een fietsvakantie met het gezin.”
3. “Dat boekje... Ik heb het nu nog. Ik had er in spiegelschrift in geschreven en mijn moeder keek er vol bewondering naar.

Kunst

“Toen mijn vader 38 jaar geleden overleed aan een inwendige bloeding was mijn moeder erg jong, 56 jaar. Nu zou je denken: misschien is er ooit nog een leuke man te vinden voor je. Maar dat heeft ze nooit gewild. ‘Je vader was het gewoon,’ zei ze als ik ernaar vroeg. Ze besloot het huis te verbouwen en deed afstand van alle antiek. Na mijn vaders overlijden werd ons ouderlijk huis heel modern, strak en leeg. Op die manier ging alle aandacht naar de kunst. Twintig schilderijen aan de muur, beelden, sculpturen. Daar investeerde mijn moeder in. Ze was op de hoogte van het werk van jonge kunstenaars, ging naar afstudeerpresentaties van kunstacademies en nam ons mee naar de kunstuitleen en gerenommeerde galeries.”

“Mijn moeder had veel meer met beeld dan met taal. Ik speel en regisseer zelf vrij talige stukken, zoals nu met Coriolanus, de teksten zijn van William Shakespeare. Als ik haar weleens vroeg wat ze van een voorstelling vond dan antwoordde ze dat het decor zo mooi was. Om zich een mening te vormen over de tekst, moest ze het stuk eigenlijk nóg eens zien. Dus kwam ze gerust voor een derde keer kijken. Taal ging gewoon te snel. Wel schreef ze een decorontwerper met wie ik vaak samenwerkte eens een mooie brief over wat het decor met haar deed.”

1. “Het gezin Van Dongen aan zee. Mijn moeder is de meest rechtse op de foto.”
2. “Miep en mijn vader Bert. Mijn moeder is hier vijftig jaar.”
3. “Tijdens de vakantie in Singapore en Maleisië zocht mijn moeder de rafelrandjes op: in een vreemde stad volgde ze locals, want waar zij aten, moest het eten wel goed zijn.”

Misdadige rol

“In 1996 stuurde ze haar vier kinderen een brief. Daarin stond: ‘Het is misschien ver weg, of al dichtbij, en daar wil ik het graag met jullie over hebben.’ Er werd een gezinsbijeenkomst belegd, waarin mijn moeder aangaf hoe ze wilde worden begraven. Geenszins met een pastoor erbij, want ze vond dat de katholieke kerk een misdadige rol had gespeeld in het niet toestaan van anticonceptie in Afrika.

Vier jaar geleden zei ze graag thuis te willen blijven wonen, maar alleen, dát wilde ze niet meer zijn. Als broers en zussen hebben we, met hulp van Saar aan Huis, gezorgd dat ze 24 uur per dag iemand in huis had. Dat was bijzonder, want op die momenten praatten we heel veel over vroeger. Over hoe haar leven was geweest en wat ze dacht over ons. Daar genoot ik zo van. Dus toen ze op haar 94ste overleed, kon ik dat mentaal helemaal snappen en ook wel wegzetten, maar toch verkeerde ik twee maanden in shock omdat ze juist opnieuw zo sterk in mijn leven was gekomen.”