Uit de schaduw: vrouwen in de kunst

• Beatrice von Bormann maakte als kunsthistoricus spraakmakende tentoonstellingen en collectiepresentaties over vergeten vrouwen. Ze is sinds dit jaar de nieuwe directeur van museum de Fundatie in Zwolle.
• Kunsthistoricus en conservator Hanna Klarenbeek deed promotieonderzoek naar de positie en ontwikkeling van vrouwelijke kunstenaars in de negentiende eeuw, wat is vastgelegd in het boek Penseelprinsessen & broodschilderessen. Ze werkt als conservator in Paleis Het Loo in Apeldoorn.

Vrouwen in de kunstwereld

In de geschiedenisboeken zien we veelal mannelijke kunstenaars. Maar ook vrouwelijke kunstenaars werkten hard aan hun carrière. Hoe groot was de ongelijkheid tussen mannelijke en vrouwelijke kunstenaars en hoe gaan musea hier tegenwoordig mee om? Drie vragen aan Beatrice von Bormann, directeur van Museum de Fundatie.

Hoe werd er vroeger aangekeken tegen vrouwen in de kunstwereld?

“Vrouwen werden heel lang niet serieus genomen in de kunstwereld. Ze werden gezien als hobbyisten die vooral vrouwelijk werk maakten: beeldjes van huisdieren en schilderijen met bloemetjes. Liefst ook nog met textiel of ander materiaal dat als vrouwelijk werd gezien. Als ze maar geen monumentale schilderijen maakten, terwijl er genoeg vrouwen waren die dat ook konden. Probeerde een vrouw dat toch, dan hadden mannelijke critici het daar moeilijk mee.”

Kregen vrouwen dezelfde kansen als hun mannelijke collega’s?

“Dat was tot de negentiende eeuw absoluut niet het geval. Er waren minder opleidingsmogelijkheden voor vrouwelijke kunstenaars en ze werden niet toegelaten tot de Kunstacademie. Toen vrouwen vanaf 1871 wel naar de Kunstacademie konden, mochten ze nog steeds niet naar de lessen met naakttekenen. Ze werden ook niet geacht om buiten te schilderen of tekenen en als ze eenmaal trouwden, dan was hun carrière meestal voorbij. Vanaf dat moment moesten ze zich om hun man en hun gezin bekommeren.”

Vanaf welk moment ging het beter met vrouwelijke kunstenaars?

“In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw waren er heel veel vrouwelijke kunstenaars die een heel belangrijke invloed hadden op mannelijke makers. Ondanks dat deze mannelijke makers dit ook toegaven, zijn de vrouwelijke kunstenaars een stuk minder bekend geworden dan hun mannelijke collega’s. Dat is een ontwikkeling die zich door de hele geschiedenis heen steeds herhaalt: er zijn veel vrouwelijke kunstenaars, maar ze krijgen tot op de dag van vandaag niet de aandacht en de waardering die ze verdienen. De ongelijkheid gaat dus nog steeds door.”

Frida Kahlo vs. Picasso

Er zullen tegenwoordig weinig mensen zijn die Frida Kahlo niet kennen, maar over het werk van de Mexicaanse surrealistische kunstschilderes is lang minachtend gedaan. “In mijn studententijd vonden mijn mannelijke collega’s haar werk maar niets,” herinnert Beatrice van Bormann zich. “Nu is dat heel anders. Maar wat opvalt bij Frida Kahlo, en andere kunstenaressen, is dat het in artikelen en documentaires over haar toch vaak gaat over haar tragische leven en minder over haar kunst. Dat gebeurt bij iemand als Picasso veel minder.”

De feministische kunstgeschiedenis

Al meer dan een halve eeuw geleden publiceerde Linda Nochlin, moeder van de feministische kunstgeschiedenis, haar baanbrekende essay Why have there been no great women artists?. Maar vandaag de dag is het nog steeds actueel, urgent en een leestip voor iedereen die geïnteresseerd is in (kunst)geschiedenis. Het essay wordt gezien als het eerste stuk feministische kunstgeschiedenis en zorgde voor meer academisch onderzoek naar vrouwelijke kunstenaars in de geschiedenis. De gratis Engelstalige pdf van het essay kun je downloaden op writing.upenn.edu en een herschreven versie is te vinden op de website van Artnews.

Hoe is het nu gesteld met vrouwen in de kunst?

Beatrice von Bormann: “Eigenlijk nog steeds niet zo goed. Maar als ik het positief wil formuleren, dan zeg ik: het wordt beter. In commerciële galerieën is een derde van alle werken gemaakt door vrouwen, wat al meer is dan vroeger. Op kunstbeurzen zie je daar ook een stijgende lijn in, zoals op de Biënnale van Venetië van vorig jaar, waar onder leiding van curator Cecilia Alemani vrouwen de dienst uitmaakten. Nederlandse musea hebben ook meer aandacht voor vrouwelijke makers: ze stellen quota in voor de minimale hoeveelheid werk van vrouwelijke kunstenaars of wijden nieuwe exposities aan vrouwen. Tot voor kort was gemiddeld slechts dertien procent van de collectiestukken in Nederlandse musea gemaakt door vrouwen, dat percentage zie je nu stijgen. Het stijgende percentage ontstaat vaak wel onder de noemer ‘tentoonstelling van vrouwelijke kunstenaars’ in plaats van het presenteren als een normaliteit. Over mannelijke kunstenaars zou zoiets nooit worden gezegd en dat is waar we naartoe moeten: kunst van vrouwelijke makers als vanzelfsprekend zien in plaats van een unicum.”

3 vrouwelijke kunstenaars om te onthouden

1. Thérèse Schwartze, de meest succesvolle vrouwelijke kunstenaar van de negentiende eeuw dankzij haar schildertalent en zakelijke instinct. Haar werk hangt in Paleis Het Loo en in het Rijksmuseum.
2. Berthe Morisot, een impressionistische portretschilder die zich in een wereld vol mannen toch succesvol staande wist te houden. Je vindt haar werk onder meer in het Kröller-Müller Museum.
3. Mary Cassatt, een Amerikaanse impressionistische kunstschilder van wie recent vier werken zijn aangekocht door het Van Gogh Museum.

Vijftig procent meer

Gapend gat

“Als je de geschiedenisboeken erop naslaat, kom je bijna geen vrouwelijke kunstenaars tegen,” zegt Hanna Klarenbeek, auteur van Penseelprinsessen & broodschilderessen over de ontwikkeling van vrouwelijke kunstenaars in de negentiende eeuw. “Er is lang geroepen dat dit komt omdat de vrouwen amateurs waren die alleen maar bloemetjes schilderden. Ze waren handelingsonbekwaam en bakten er niet veel van. Toen ik onderzocht of dat wel klopte, kwam ik al snel heel veel namen van vrouwelijke kunstenaars tegen die in de negentiende eeuw in Nederland professioneel actief waren. De vrouwelijke kunstenaars zijn met minder dan de mannelijke, wat te maken heeft met de traditionele rolverdeling die lang heeft bestaan. Maar ze waren er wel, vrouwelijke kunstenaars die in hun tijd al succesvol waren. Portretschilderes Thérèse Schwartze is daar een goed voorbeeld van. Zij had in de negentiende eeuw naam en faam en maakte alle belangrijke portretten van het koningshuis. Maar de kunstgeschiedenis is lange tijd door mannen beschreven en zij namen vrouwen gewoonweg niet mee, omdat ze hun werk niet als vernieuwend zagen. Vrouwelijke kunstenaars worden niet vermeld in kunst- of geschiedenisboeken en hun werken hangen niet in musea, waardoor het lijkt alsof ze helemaal niet hebben bestaan. Er is een gapend gat waar alle kunstenaressen in zijn gevallen, wat heel moeilijk is om te kenteren. Maar als je wat verder graaft en in de hoekjes van depots kijkt, dan kom je die vrouwen alsnog tegen. Dat is ontzettend jammer, want vrouwelijke kunstenaars hebben vroeger echt ontzettend goed aan de weg getimmerd. Het zou voor zowel de musea als de bezoekers een win-winsituatie zijn als daar meer aandacht voor komt, iets wat je de laatste tijd gelukkig steeds meer ziet gebeuren.”

Wie verdienen het meest?

In de afgelopen tien jaar is er ruim 196,6 biljoen dollar aan kunst op veilingen uitgegeven, waarvan slechts een magere 4,8 biljoen dollar – omgerekend twee procent – aan kunst door vrouwen. De werken van Pablo Picasso leverden in de afgelopen tien jaar 4,8 biljoen dollar op, wat meer is dan werd uitgegeven aan het totaal van alle werken van vrouwelijke kunstenaars bij elkaar.
Bron: Artnet.

Revolutie in de Eregalerij

In maart 2021 werden er voor het eerst in de geschiedenis van het Rijksmuseum werken van vrouwelijke kunstenaars opgehangen in de Eregalerij. Naast de schilderijen van zeventiende-eeuwse meesters als Frans Hals, Rembrandt van Rijn en Johannes Vermeer hangen nu ook doeken van Judith Leyster, Gesina ter Borch en Rachel Ruysch. Dit is een belangrijk signaal dat kunstenaressen eindelijk serieuzer worden genomen, al zijn de verhoudingen tussen mannelijke en vrouwelijke kunstenaars nog steeds niet vergelijkbaar met hoe het vroeger was. Slechts dertien procent van de collecties van Nederlandse musea bestaat momenteel uit werk van vrouwelijke kunstenaars.

In het boek Moeten vrouwen naakt zijn om in het museum te hangen? portretteert de Vlaamse kunsthistorica Christiane Struyven vijftig vrouwelijke kunstenaars uit de periode 1850 tot nu.