Grensoverschrijdend gedrag: had je hier vroeger maar gewoon mee te dealen?

Vier jaar geleden was ik met een vriendin in het Spaanse Denia, waar we allebei in onze jeugd de vakanties doorbrachten. Het was een trip down memory lane, waarbij we meerdere plekken en mensen van vroeger opzochten. Na een voor mijn vriendin emotioneel bezoek aan een restaurant waar ze vroeger altijd met haar veel te vroeg overleden vader kwam, omhelsde de hoogbejaarde restauranteigenaar, die zich haar vader nog als de dag van gisteren kon herinneren, ons beiden uitgebreid.

Grensoverschrijdend gedrag is van alle leeftijden

Toen ik aan de beurt was, drukte hij zijn half harde kruis tegen mijn buik terwijl hij in mijn billen kneep. Ik was zo verbaasd – de man was halverwege de tachtig – dat ik stokstijf bleef staan en wachtte tot hij losliet. Eenmaal in de auto waren mijn vriendin, die exact hetzelfde hartelijke afscheid ten deel was gevallen, en ik er een beetje lacherig over. We hadden het beiden maar gelaten, waarschijnlijk omdat iemand die zo oud is, niet bepaald dreigend is. Maar was het grensoverschrijdend? Absoluut. En zeer ongewenst. Het was bovendien het eerste moment dat ik me realiseerde dat grensoverschrijdend gedrag van alle leeftijden is; zowel wat daders als slachtoffers betreft.

Een lastige discussie

Dat maakt de hele discussie meteen wel lastig. Want waar jongere generaties zich extreem bewust zijn van mogelijk grensoverschrijdend gedrag en machtsmisbruik, zijn de meeste mensen van pak hem beet 45 jaar en ouder min of meer opgegroeid met grensoverschrijdend gedrag – het was vooral voor vrouwen iets wat er ‘nu eenmaal was’, je had er maar mee te dealen. Naar aanleiding van een interview dat verloskundige Beatrijs Smulders begin 2022 gaf, waarin ze stelde dat er veertig jaar geleden veel minder seksueel geweld was dan nu (volgens haar een gevolg van de ‘pornoficatie’ van de maatschappij) schreef Sylvia Witteman bij wijze van reactie in haar column in de Volkskrant zeer treffend het volgende: overschrijdend gedrag was destijds wel degelijk aan de orde van de dag, júíst toen. Er was alleen geen ophef over.

Ik bel mijn tachtigjarige moeder om te vragen hoe zij dit heeft ervaren, met name in haar tijd als stewardess in de jaren zestig en zeventig. Ze vertelt me hoe je vroeger op een vlucht meestal met twee vrouwen was, de rest van de crew bestond uit mannen. “Ik heb eigenlijk maar één incident meegemaakt”, vertelt ze. “Als je talloze keren dat mannelijke collega’s ’s nachts op je hotelkamerdeur stonden te bonken om binnengelaten te worden, niet meetelt. Ik bukte tijdens een vlucht voorover om iets uit te pantry te pakken en de assistent-purser kwam achter me staan en begon tegen me op te rijden alsof ik een loopse hond was. Ik heb hem van me af gemept en gezegd dat-ie moest opsodemieteren. Dat was dat, ik heb het verder nooit gemeld. Je moest nog verder met zo iemand. Aanranding? Nee, zo heb ik dat niet opgevat. Maar dit is vijftig jaar geleden en ik ben het nooit vergeten, dat zegt eigenlijk wel iets. Toch vind ik dat we wel een beetje neurotisch zijn geworden over dit onderwerp. Je bent er toch altijd zelf bij? Als iemand bijvoorbeeld een ongepaste opmerking maakt, kun je je ook omdraaien en denken: doe niet zo stom.”

Andere blik

Ik merk dat de generatie van mijn moeder in de regel anders naar dit soort dingen kijkt. Zo ook mevrouw De Weijer (82), die als meisje op de loonafdeling van een koekjesfabriek werkte. “We werkten daar met vier meisjes, en elke week werden door twee keurige heren van in de veertig de loonstaten gebracht”, herinnert ze zich. “Zeg Jansen, zullen we even?” zei de een dan tegen de ander, om vervolgens het mollige meisje uit ons midden te gaan kietelen. Daar lag ze dan op haar rug op het bureau, naast de typemachine. Zij vond het leuk hoor, dat weet ik zeker. Bij ons hoefden ze het niet te proberen, ze wisten dat wij er niet van gediend waren. Wij stonden op de uitkijk om te zien of er niemand aankwam.”

De verhalen van mijn moeder en mevrouw De Weijer zeggen veel over de tijdgeest, want dat van die assistent-purser was natuurlijk wél aanranding. En ik was er niet bij, maar zal dat mollige meisje die twee kietelende heren echt grappig hebben gevonden? Ik betwijfel het.

Brengt oude pijn naar boven

Volgens Mariëtte Hamer (64), regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld, is de wetgeving vooral duidelijk over fysiek seksueel grensoverschrijdend gedrag en de verjaringstermijn ervan. “Aanranding verjaart na twintig jaar, kindermisbruik en verkrachting verjaren nooit”, zegt ze. “Er zijn meerdere vormen van grensoverschrijdend gedrag: discriminatie, kleineren en pesten vallen daar bijvoorbeeld ook onder. Ik richt me echter op seksueel grensoverschrijdend gedrag. De helft van alle vrouwen (en 1 op de 5 mannen) krijgt daarmee te maken, en dat is absoluut niet aan leeftijd gebonden. Wat je juist ziet, is dat er door alle aandacht voor dit onderwerp oudere mensen dingen die vroeger gebeurd zijn in een ander licht zien. Toen Johan Derksen vertelde over het kaars-incident en dat vergoelijkte door het ‘de tijdgeest van toen’ te noemen, dachten veel mensen terug aan hun eigen nare ervaringen van vroeger. Ze houden daar in veel gevallen toch last van, het brengt oude pijn naar boven.”

‘Het is jouw woord tegen dat van hem’

Ook Ellen (60), die als freelancejournalist halverwege de jaren tachtig te maken kreeg met ongewenst gedrag, is het nooit vergeten. “Mijn baas, van wie ondanks zijn getrouwde status bekend was dat hij van vrouwen hield, riep me op een vrijdagmiddag bij zich om ‘iets te bespreken’. Zonder enige gêne bleef zijn blik bij mijn borsten hangen. Hij vertelde dat hij een hotelkamer in Amsterdam had geboekt en zei dat hij wilde dat ik meeging. In eerste instantie moest ik lachen, maar al vrij snel zei ik: ‘Ik dacht het niet!’ en verliet zijn kantoor, niet wetende wat me nog te wachten stond. Want op maandag werd duidelijk dat hij niet van plan was om me nog opdrachten te geven. En alles wat ik aanbracht, werd van tafel geveegd. Ik ben naar Personeelszaken gestapt, maar zij zeiden dat ze niets voor me konden doen. ‘Het is jouw woord tegen dat van hem.’ Ik heb een maand geen werk gehad, maar uiteindelijk kon hij niet meer om me heen. Anderhalf jaar later werd hij op staande voet ontslagen. De werkelijke reden kregen we nooit te horen. Maar ik denk dat er meer klachten waren.”

Niet gebonden aan een leeftijd

Dat velen van ons in de loop der decennia te maken hebben gehad met grensoverschrijdend gedrag, wil niet zeggen dat je er veilig voor bent als je de zestig gepasseerd bent. Dat weet Agnes (62) als geen ander. Een jaar of vier geleden woonde ze in een van de twee appartementen in een boerderij, waar de bewoners meerdere ruimtes met elkaar deelden. “Het andere appartement werd verhuurd aan een man die vijf jaar jonger was. Op een gegeven moment begon hij me te appen. ‘Jammer dat de kinderen er zijn, anders was ik je komen masseren’, schreef hij. Ik schrok me rot. Het was het begin van een reeks toespelingen die ik heel naar en ook wel bedreigend vond. Hij raakte me ook steeds vaker aan, maar zo subtiel dat ik niet goed wist wat ik moest doen.”

“Tot mijn dochter er een keer naast stond en zag dat hij over mijn billen aaide. ‘Wat laat jij nou toe?’ vroeg ze ontsteld. Toen ik de man confronteerde met zijn gedrag, wuifde hij het weg met ‘Ik ben vijf jaar jonger dan jij, wat denk je nou? Wat haal je je in je hoofd?’ Dat vond ik eigenlijk het ergste. Daarmee ontken je het niet alleen, maar zeg je vooral: je bent de moeite niet waard. Ik raak er nog geëmotioneerd over. Uiteindelijk ben ik verhuisd. Ik heb de appjes wel allemaal bewaard, mocht ik er ooit toch aangifte van willen doen. In de bredere context is de MeToo-discussie voor mijn leeftijdsgroep misschien nog net iets ingewikkelder. Want als iemand je aandacht geeft, voel je dat je nog niet bent afgeschreven, ook al betekent dat uiteraard niet dat je tot de beschikking staat van die ander. Wij zijn daarnaast ook van de generatie die altijd geleerd heeft dat je complimentjes moet accepteren.”

Mág je nog wel complimenten maken?

Dat laatste is – vooral voor mannen – tegenwoordig een heet hangijzer. Want mág je nog wel complimenten maken? “Absoluut wel”, stelt Mariëtte Hamer. “Maar ik zou willen zeggen: denk goed na of het een leuk compliment is en je het op het goede moment maakt. Over de gehele linie geldt: zorg dat je goed weet of de ander het leuk vindt. Meisjes zijn over het algemeen toch opgevoed met het idee dat ze lief moeten zijn, en daarom is het – op welke leeftijd dan ook – voor vrouwen soms moeilijk om te zeggen dat ze iets niet prettig vinden. En ze schamen zich vaak ook dat het hen is overkomen. Als ze mondiger waren geweest, was het misschien niet gebeurd, denken ze soms. Juist daarom is het van belang dat jongeren al vroeg leren elkaars grenzen te respecteren.”

Vernedering

Olga (70) herkent die schaamte. Zij werkte van 1975 tot 1987 als enige vrouw op een technische school met 1000 mannelijke leerlingen, tussen 100 mannelijke collega’s. Ze stond haar mannetje en liet zich niet makkelijk gek maken “De wc was in een hokje waar ook de stencilmachine stond. Toen ik een keer van het toilet af kwam, stond een collega te stencilen. Ik vroeg of ik erlangs mocht, en zei hij dat dat mocht als ik hem eerst een hand gaf. Ik deed het maar, maar mocht er nog steeds niet door. Hij zou me doorlaten als ik op mijn knieën voor hem ging. Ik kon eigenlijk niet anders, want ik moest naar mijn klas. ‘Zo zie ik een vrouw graag,’ zei hij. Technisch gezien ben ik niet aangerand, maar de machteloosheid was afschuwelijk. Het grensoverschrijdende zat hem in de vernedering. Ik schaamde me voor mijn tranen, die ik snel wegveegde. Uiteindelijk ben ik wel naar Personeelszaken gegaan. ‘Als je hier niet tegen kunt, moet je niet op een technische school gaan werken’ was hun reactie. Zoiets zou nu ondenkbaar zijn.”

In het kader van de landelijke (en wereldwijde) aandacht voor grensoverschrijdend gedrag, en de discussie over of we ten opzichte van vroeger niet op alle slakken zout leggen, zegt Olga, die de scène bij het stencilapparaat nooit zal vergeten, iets interessants: “Alles ligt nu onder een vergrootglas, om naar een nieuwe balans toe te kunnen werken, denk ik. Flirten moet bijvoorbeeld ook gewoon kunnen, zo ontdekken tieners ook de liefde.”

Een permanente cultuuromslag

Mariëtte Hamer wil vooral dat de aandacht niet verslapt. “Je ziet dat de discussie in golven komt, bijvoorbeeld begin 2022 met The Voice. Maar wij willen echt een permanente cultuuromslag. Inmiddels zijn er vier ministeries betrokken bij de actieplannen.”

Wil je naar aanleiding van de berichtgeving praten over je eigen ervaringen met (seksueel) grensoverschrijdend gedrag? Neem dan (gratis) vrijblijvend en anoniem contact op met: Slachtofferhulp Nederland (0900 – 0101 of via de chat op slachtofferhulp.nl), Centrum Seksueel Geweld (0800 – 0188 of via de chat op centrumseksueelgeweld.nl) of Mind Korrelatie (0900 – 1450 of via de chat op mindkorrelatie.nl).