De psychologie van geld

Hoe beïnvloeden onze hersenen ons geldgedrag?

Je hersenen hebben grote invloed op hoe je je geld uitgeeft, aldus Eef van Opdorp, budgetcoach en auteur van Gek van geld. “Ons brein bestaat uit drie delen: het reptielenbrein, het emotionele brein en het denkende brein.” Als je een impulsaankoop doet – ik wil die lekkere chocoladereep nú – staat je reptielenbrein aan het roer. Hetzelfde als je gaat hamsteren – want: hoe meer voorraad, hoe veiliger. Dit deel van het brein is gericht op veiligheid en primaire levensbehoeften, zoals eten. Je emotionele brein wil er graag bij horen en speelt een rol bij het vermijden van pijn en het opslaan van herinneringen. Typisch emotioneel brein-gedrag is shoppen na een rotdag. Of met je vriendinnen mee op vakantie gaan, ook al heb je eigenlijk geen geld.

Het denkende brein is evolutionair gezien het jongst. Met dit deel van het brein kun je verstandig reflecteren op je financiële situatie en impulsen beheersen – ik koop die kalfsleren laarzen niet, want ik ben aan het sparen voor een camper. Van Opdorp: “Dit hersendeel valt niet meteen in slaap bij het woord ‘pensioen’ en snapt dat het handig is om dat voor de lange termijn goed te regelen.” Je wordt baas in eigen brein door meer tijd door te brengen in je denkende brein. “Door rust te nemen als je stress voelt, gaat de deur naar je denkende brein vanzelf open.” Wat ook helpt zijn vragen als: Heb ik dit echt nodig? Stel dat ik bel met mijn tien jaar oudere zelf. Wat zou hij/zij mij adviseren?

Welke invloed heeft je jeugd op hoe je met geld omgaat?

“Hoe je over geld denkt en ermee omgaat is sterk afhankelijk van de boodschap die je van je ouders hebt meegekregen,” aldus Van Opdorp. “Als je ouders na een scheiding continu ruziemaakten over de alimentatie, dan associeer je geld misschien met pijn en verdriet. Fluisterde je moeder altijd in je oor dat je zuinig moet zijn, dan kun je nu misschien niet echt van geld genieten.” En spraken je ouders minachtend over ondernemers – ‘dat zijn van die gladde glibbers die snel geld willen verdienen’ – dan voel je wellicht een drempel om zelf te gaan ondernemen. Al je overtuigingen en gedachten over geld vormen samen je moneymindset.

Kun je je moneymindset veranderen?

Dat kan zeker. Van Opdorp: “Je kunt een overtuiging gewoon weggooien en er een betere voor in de plaats zetten die je meer mogelijkheden biedt. Je hoeft iets wat je ooit hebt bedacht niet voor eeuwig te denken.” Door je overtuigingen te veranderen, verander je je leven.

Van Opdorp vergelijkt het met een boom. Een perenboom groeit van water en voedingsstoffen, een geldboom van positieve overtuigingen. “Als je je geldboom voedt met gedachten over tekort en angst, dan groeit er weinig. Dan krijg je een uitgemergelde boom, zonder briefjes.” Maar heb je positieve overtuigingen, dan groeien er vanzelf bankbiljetten aan. Zo’n boom staat niet in één dag. En ook je moneymindset veranderen heeft tijd nodig. Je zult je gedachten moeten blijven observeren en bijsturen. Gedachten als ‘geld is slecht’ of ‘ik kan met mijn passie geen geld verdienen’ kun je bijvoorbeeld vervangen door ‘geld is een middel om mijn dromen te verwezenlijken’ of ‘ik kan wél geld verdienen met mijn passie’. Door anders te denken, verander je je gedrag en daarmee ook de richting van je leven.

Maakt geld gelukkig?

“Het is een ongemakkelijk antwoord,” zegt psycholoog Ap Dijksterhuis, die er het boek over schreef Maakt geld gelukkig?. Maar inderdaad: geld maakt gelukkig. We denken vaak dat het winnen van de loterij niet écht tot meer geluk leidt. En dat boven een bepaalde inkomensgrens meer rijkdom niet bijdraagt aan meer geluk. Maar dat blijkt niet te kloppen. Rijkdom maakt wel degelijk gelukkiger. Dat geldt niet voor het najagen van meer geld – dat maakt juist ongelukkig. Toch kun je wel degelijk gelukkig worden, ook als je niet rijk bent. Dat heeft deels te maken met hoe je je geld spendeert. Dijksterhuis: “Als je eenmaal hebt voorzien in je basale levensbehoeften, kun je je extra geld het beste uitgeven aan: tijd, ervaringen en het geluk van anderen.” Een schoonmaakhulp voor een paar tientjes in ruil voor extra tijd, een weekend weg in plaats van een nieuwe outfit, een mooi cadeau voor een dierbare. Het zijn dit soort uitgaven die bijdragen aan je geluksgevoel.

We betalen bijna niet meer met cash. Heeft dat invloed op ons gedrag?

“Dat heeft het zeker,” zegt psycholoog Claudia Hammond, auteur van De kracht van geld. “Contant betalen voelt échter, en het is pijnlijker om afstand te moeten doen van echt geld. Een betaling met een creditcard of pinpas stelt de pijn uit en maakt een betaling laagdrempeliger.” Verschillende onderzoeken hebben dit aangetoond. Zo zijn we bereid om een grotere fooi te geven en meer te betalen voor een product of kaartje als we met een pas betalen. Ook zouden we eerder zwichten voor ongezond eten als we met een pas betalen. Het zou dus best zo kunnen zijn dat met contactloos betalen niet alleen de omvang van onze taille toeneemt maar ook het saldo op onze rekening omlaag gaat. Volgens Hammond is onze grip op virtueel geld nog niet zo stevig als wenselijk zou zijn. We gaan er makkelijker en verkwistender mee om dan met contant geld. Haar advies: “Als je in de verleiding komt iets te kopen met een creditcard, stel je dan voor dat je hetzelfde bedrag zou pinnen en dat zou uitgeven.”

Wat voor waarde heeft geld voor ons?

Het is een interessant inzicht uit de financiële psychologie: niet elke euro is voor ons evenveel waard. “Elke euro die we bezitten, heeft voor ons een andere waarde,” zegt Hammond. “Het is afhankelijk van de mentale rekening waar we het geld van afschrijven. We hebben verschillende mentale rekeningen of psychologische geldbuidels. Geld dat we uitgeven in de supermarkt is iets anders dan spaargeld. En geld dat we winnen met een weddenschap is iets anders dan geld dat we verdienen met werk. Het zit in een ander mentaal potje”. En dat bepaalt de waarde die we eraan geven. Zo zijn we bereid om meer te betalen voor een sinaasappel in het vliegtuig dan een sinaasappel in de supermarkt, omdat het geld uit een andere buidel komt: de vakantiebuidel.

Sommige mensen gaan volgens Hammond zelfs zover dat ze verschillende bankrekeningen openen om al die mentale rekeningen te weerspiegelen, ook al moeten ze dan op de ene rekening rente betalen als ze rood staan terwijl ze op de andere rekening nog geld hebben. “Aan de ene kant is het onlogisch – alles bij elkaar raak je geld kwijt – maar aan de andere kant begrijpelijk: je hebt hard gewerkt om dat appeltje voor de dorst bij elkaar te sparen en het voelt verkeerd daar de creditcardrekening van deze maand mee te betalen.”

Waarom verlangen mensen zo naar geld?

Volgens Ken Honda, zakenman en auteur van Happy money, zit er altijd een emotionele drive achter het verlangen om (meer) geld te verdienen. Sommige mensen zien geld puur als middel om te voorzien in hun dagelijkse levensonderhoud, om er onderdak, kleding en eten van te kopen. Voor anderen is het een machtsmiddel waarmee ze invloed kunnen uitoefenen. Weer anderen zien geld als middel om wraak te kunnen nemen op degenen die hen hebben tegengewerkt of die op hen neerkijken. Zij willen met geld dingen kopen om te laten zien dat ze beter zijn dan anderen. Sommige mensen zien geld als middel om vrijheid mee te kunnen kopen. Maar, merkt Honda op, “als je geest niet vrij is, zal veel geld op je bankrekening daar niks aan veranderen.” En tot slot zijn er nog mensen die geld zien als middel om liefde en aandacht te krijgen, of als middel om liefde en waardering uit te drukken. “Wat natuurlijk ook zonder geld kan.” Het is interessant om eens te reflecteren op wat geld voor jou betekent. En of je deze behoefte ook een op andere manier kunt vervullen.

Hoe krijg je een gezondere relatie met geld?

Dankbaarheid is volgens Ken Honda een krachtige houding om een gezondere relatie met geld te krijgen. “In plaats van dat je ervan uitgaat dat er nooit genoeg is, begin je met de gedachte: ik heb alles wat ik nodig heb en daar ben ik ontzettend dankbaar voor. Ik ben dankbaar voor het werk dat ik doe, het eten dat ik eet, de auto waarin ik rijd en al het geld dat ik verdien. Als er geld binnenkomt zeg je: dank je wel. Ook als je je geld uitgeeft, kun je zeggen dat je dankbaar bent voor wat het geld je brengt. ‘Dank je wel’ is een krachtige uitdrukking die je helpt een andere relatie met geld aan te gaan. Hoe vaker je het zegt, hoe minder stress je hebt en hoe meer blijdschap er door jou – en je geld – zal stromen.”