Waarom zelfs een ‘simpel’ aspirientje soms kan leiden tot een pijnstillerverslaving

We zijn de afgelopen jaren meer pijnstillers gaan

innemen. Dat blijkt uit wetenschappelijk onderzoek van Zorgverzekeraars

Nederland (ZN) uit 2019. Ruim tweehonderdduizend Nederlanders gebruiken

langdurig zware pijnstillers als oxycodon en tramadol. Dat is een slechte zaak,

vindt Dick Bijl, oud-huisarts, epidemioloog en voorzitter van de International

Society of Drug Bulletins. “Het is gemakkelijker om ermee te beginnen dan om te

stoppen.”

Hoe kan het dat we steeds meer pijnstillers nemen? Zijn we soms bang geworden voor pijn?

“Ja. We accepteren pijn minder dan vroeger. We geloven

dat pijn lijden onnodig is. Dat is een slogan die de farmaceutische industrie

decennia geleden succesvol heeft ingezet. Voor elk probleem is er een pil. Ook

voor pijn. Het is onderdeel van ons denken geworden dat pijn onnodig is. Die

overtuiging zorgt ervoor dat patiënten eerder om pijnstilling vragen en dat

artsen die gemakkelijker voorschrijven. Artsen willen helpen, ze willen

patiënten van de pijn afhelpen.”

Maar pijn ís toch ook niet nodig?

“Pijn is vervelend en het kan zó heftig zijn, dat het je

leven beheerst. Dan is tijdelijke pijnstilling soms noodzakelijk. Maar pijn is

ook een alarmbel. Je kunt het zien als een beschermingsmechanisme: als je

bijvoorbeeld een nieuwe knie hebt, geeft de pijn aan in hoeverre je die kunt

belasten. Het is bovendien vaak een signaal van het lichaam dat er iets mis is.

Het is een symptoom van iets anders. Met het wegnemen van de pijn, neem je de

oorzaak van de pijn niet weg.”

Ook in het ziekenhuis worden steeds vaker pijnstillers voorgeschreven, bleek uit onderzoek van ZN. Hoe kan dat?

“In het ziekenhuis is de pijn die patiënten ervaren een

graadmeter voor de kwaliteit van zorg. Ziekenhuizen worden beoordeeld aan de

hand van een zogenoemde pijnscore: patiënten geven aan hoeveel pijn ze na een

operatie ervaren. Dat vormt voor veel ziekenhuizen een prikkel om extra pijnmedicatie

voor te schrijven na een ingreep. Hoe minder pijn, hoe hoger ze scoren.”

Is dat niet een heel vreemde graadmeter?

“Inderdaad. Ten eerste omdat pijn meestal een

bijverschijnsel is van een medische ingreep. Je zou zeggen dat de geslaagdheid

van die ingreep zou bepalen hoe hoog de kwaliteit van de zorg is, niet het

bijverschijnsel. Bovendien is de score die patiënten geven subjectief en vaak

onbetrouwbaar. Er kunnen voor een patiënt allerlei redenen meespelen om een

hogere of lagere pijnscore in te vullen.”

Waarom is het eigenlijk zo slecht dat we meer pijnstillers zijn gaan nemen?

“Om allerlei redenen. Pijnstilling heeft soms ernstige bijwerkingen, er worden vaak zwaardere middelen gebruikt dan nodig en het werkt pijnstillerverslaving in de hand. Vooral voor de zogenoemde opioïden geldt dat het gemakkelijker is om ermee te beginnen dan om ermee te stoppen. Sommige patiënten hebben grote moeite om er weer vanaf te komen.”

Groeiend gebruik onder ouderen

Het aantal mensen in Nederland dat een sterk werkende opioïde voorgeschreven kreeg, is in de periode tussen 2005 en 2015 verzesvoudigd, blijkt uit onderzoek van Nivel, het Nederlands Instituut voor Onderzoek van de Gezondheidszorg. Vooral oxycodon wordt veel vaker voorgeschreven. De toename is het grootst onder 75-plussers en kan deels worden verklaard door de vergrijzing: het aantal ouderen is de afgelopen jaren toegenomen en zij hebben relatief meer last van klachten die gepaard gaan met pijn. Problemen met het bewegingsapparaat bijvoorbeeld of reumatische aandoeningen.

Lees ook: Eén of twee paracetamol? Zo gebruik je pijnstillers het beste

Volgens Dick Bijl is er nóg een verklaring voor het

toegenomen gebruik van zwaardere middelen onder ouderen: artsen schrijven deze

zware middelen sneller aan deze doelgroep voor. Voor pijnbestrijding is er de

zogeheten ‘pijnladder’. Die ondersteunt zorgverleners om de pijn van een

patiënt zo goed mogelijk te behandelen met de minst zware medicatie. De eerste

stap is paracetamol. Stap 2 wordt gevormd door de NSAID’s, de

ontstekingsremmers. In deze categorie vallen bijvoorbeeld ibuprofen, diclofenac

en naproxen. Stap 3 wordt vertegenwoordigd door zwakwerkende opioïden zoals

tramadol en stap 4 beslaat de sterkwerkende opioïden zoals oxycodon. “Het

probleem bij ouderen is dat zij relatief vaker last hebben van maag-, nier- en bloeddrukklachten,

waardoor de NSAID’s, die deze klachten als bijwerking kunnen geven of bestaande

klachten kunnen verergeren, bij oudere patiënten vaak worden overgeslagen.

Terecht, gezien de bijwerkingen. Maar daardoor gebruiken sommige ouderen

zwaardere pijnstillers dan nodig.”

Afhankelijk of verslaafd?

Hoe kan het dat zware pijnstillers verslavend zijn?

Verslavingsarts Loes Hanck: “Je hebt steeds meer van een middel nodig om

hetzelfde effect te bereiken.”

Opiaten zoals morfine en

codeïne worden net als heroïne gemaakt uit opium. Ook oxycodon is een opiaat,

zij het in verder bewerkte vorm. Daarnaast zijn er chemisch nagemaakte opioïden

zoals tramadol. Een afhankelijkheid kan ongemerkt ontstaan. Dat komt

doordat de receptoren voor opioïden op de zenuwcellen steeds minder gevoelig worden.

Het gevolg is dat je er steeds meer van nodig hebt voor hetzelfde effect. Dat

wordt volgens Loes Hanck tolerantie genoemd. “Ook kan het zijn dat het middel

sneller uitgewerkt raakt, waardoor onthoudingsverschijnselen kunnen optreden.

Zo kun je ongemerkt lichamelijk afhankelijk raken.”

Afhankelijkheid is trouwens nog geen pijnkillerverslaving, zegt Hanck. “Als je echt verslaafd bent, voel je ook de mentale drang om de middelen te blijven gebruiken en ben je de controle over je gebruik kwijtgeraakt. Niet iedereen die opioïden gebruikt, heeft daar last van. Maar mensen die verslavingsgevoelig zijn, lopen een groter risico om met deze medicatie in de problemen te komen.”

Voorkomen is beter…

Veel mensen die op doktersrecept begonnen aan

pijnstillers en uiteindelijk verslaafd zijn geraakt, zeggen dat ze nooit zouden

zijn begonnen als ze hadden geweten wat de gevolgen waren. Kennis is de eerste

stap om te voorkomen dat je verslaafd raakt aan een medicijn. Lees je goed in

over de bijwerkingen en mogelijke gezondheidsrisico’s. Vraag je arts of je

wellicht met een minder sterke pijnstiller uit de voeten kunt en spreek

duidelijk af hoe lang je het middel gaat gebruiken.

Zoek je een pijnstiller voor chronische pijn? Ga dan

liever voor paracetamol dan voor ontstekingsremmers zoals ibuprofen. Volgens

Dick Bijl is in talloze studies aangetoond dat paracetamol een efficiënt en

veilig middel is zonder ernstige bijwerkingen. NSAID’s zoals ibuprofen of

diclofenac kunnen veel bijwerkingen hebben, waaronder ernstige maagbloedingen en

hartinfarcten. Volgens Bijl is het een slechte zaak dat dergelijke pijnstillers

gewoon te koop zijn bij drogist en supermarkt. “De meeste mensen wéten niet dat

er een verschil is tussen paracetamol en ibuprofen. Maar dat is er dus wel

degelijk. Niet in de effectiviteit, wel wat betreft de risico’s.”

Van de regen in de drup

Verslaving of afhankelijkheid is niet het enige probleem

van het toegenomen aantal pijnstillers dat wordt voorgeschreven. Pillen slikken

doet namelijk pillen slikken. Omdat NSAID’s zoals ibuprofen en diclofenac

bijwerkingen hebben, worden vaak extra medicijnen voorgeschreven om die tegen

te gaan. Met een extra maagbeschermer erbij bijvoorbeeld. Maar die

maagbeschermer heeft op zijn beurt ook weer bijwerkingen: een verhoogde kans op

osteoporose en vitamine B12-tekort. En dat betekent dus nóg meer pillen slikken

om die bijwerkingen tegen te gaan. Mensen die medicijnen slikken tegen één

kwaal, zoals een hoge bloeddruk, een hoog cholesterolgehalte of diabetes type 2,

nemen niet één middel, maar soms wel meer dan vijf. Zo beland je soms van de

regen in de drup.

Afbouwen

Met opioïden stoppen is vaak

moeilijk, zegt verslavingsarts Loes Hanck. Veel mensen ervaren bij het afbouwen

of afkicken een toename van de pijnklachten. Ze worden soms somber of

prikkelbaar. Dan ontstaat de gedachte dat ze het middel nodig hebben om te

functioneren. Dat maakt afbouwen lastig. Haar advies is om in overleg met de

voorschrijvend arts te stoppen of af te bouwen. “Er kan ook altijd even met een

verslavingsarts worden overlegd. Bij Jellinek kan, zowel door de voorschrijvend

arts als door de gebruiker zelf, hierover advies worden ingewonnen.”

Wat afbouwen volgens Dick Bijl ook lastig maakt, is dat

het in kleine stapjes moet. “Onder andere om afkickverschijnselen te voorkomen,

moet afbouwen met milligrammen per keer. Maar kleinere oxycodonvarianten dan

vijf milligram worden niet op de markt gebracht. En zelf pillen splitsen is

niet aan te bevelen. Daarvoor luistert het te nauw.”

Er bestaan wel zogenaamde taperingstrips, op maat

gemaakte doseringen, waarmee patiënten geleidelijk kunnen afbouwen. Het

probleem is dat die nog niet worden vergoed door de verzekering. Krom, vindt

Bijl. “Het wordt wel vergoed als patiënten meer pijnmedicatie nodig hebben,

maar minder, in het kader van hun gezondheid, niet. Daarmee worden patiënten

ontmoedigd om met medicatie te stoppen. Het zou een mooie start zijn om het

pillengebruik terug te dringen, zoals minister Bruno Bruins vorig jaar zei te

willen doen.”

Stappenplan verantwoord medicijngebruik

Stap 1. Pijn is vaak een signaal van iets anders,

zegt Dick Bijl. Probeer dus eerst te achterhalen wat de oorzaak is. Bekijk of er

andere manieren zijn om ervan af te komen of ermee te leren omgaan. Soms is een

verkeerde lichaamshouding de oorzaak van (hoofd)pijn. Een gezonde leefstijl met

voldoende lichamelijke activiteit is van groot belang.

Stap 2. Als je toch pijnstillers wilt nemen, kies

dan niet voor NSAID’s: ze werken niet beter dan paracetamol, maar hebben wel ernstige

bijwerkingen. Met paracetamol vermijd je die. Bijl: “Als je verder gezond bent

en geen andere medicijnen gebruikt, kun je zo nodig gedurende vier weken maximaal

drie tot vier keer per dag twee tabletten van 500 mg gebruiken. Bouw daarna af

en stop zo mogelijk.”

Stap 3. Blijf je pijn houden die je leven ernstig beïnvloedt? Bespreek dan de mogelijkheid van tijdelijk gebruik van opioïden met je huisarts of specialist. Lees je in over het middel. Lees de bijsluiter en wees je bewust van het risico op pijnstillerverslaving. Spreek met de dokter af hoe lang en in welke mate je deze middelen neemt, zodat je niet ongemerkt steeds meer gaat slikken.

Stap 4. Als je merkt dat je steeds hogere doseringen nodig hebt, is het zaak om af te bouwen. Bijl: “Dat kan door, in overleg met de huisarts, per week steeds tien procent minder van de laatst gebruikte dosering te nemen.” Cold turkey, ineens stoppen met alle tabletten of capsules, kan volgens hem ook. Doe dat niet op eigen houtje, maar in overleg met je arts. Het kan vervelende onthoudingsverschijnselen geven. Als dat niet lukt, kun je afbouwmedicatie overwegen. Bespreek de mogelijkheden met je arts.

Tekst | Dorien Dijkhuis

Beeld | iStock

Yeah, Margriet is genomineerd voor Website van het Jaar 2020!

Help jij ons winnen? Stem dan snel!

Dit interview verscheen eerder in Margriet 34-2020. Deze editie nabestellen kan via magazine.nl.