Hart & hormonen: dít wil iedere vrouw weten over hart- en vaatziekten in en na de overgang

Vorig jaar moest ze ook al veel verzuimen omdat haar man een hartstilstand had gekregen en weken in coma in het ziekenhuis lag. Een superstressvolle tijd, waarvan ze nog maar nauwelijks is bekomen. Gelukkig kwam het met hem weer goed, ook al moest hij maandenlang revalideren. Nu eindelijk de rust een beetje is weergekeerd, heeft zíj́ opeens last van allerlei kwalen. Pas na twee maanden durft ze haar man te vertellen van die pijn en van die vermoeidheid. Hij sleept haar meteen naar de huisarts, die Alma dezelfde dag nog doorverwijst naar het ziekenhuis. Alma wordt gekatheteriseerd; ze blijkt een ernstig vernauwd bloedvat te hebben en wordt meteen gedotterd. Nu is ze weer thuis, met een sloot medicijnen én de schrik: voor hetzelfde geld was het te laat geweest.

Het is om duistere redenen nog veel te weinig bekend, maar doodsoorzaak nummer één bij vrouwen zijn hart- en vaatziekten. Voor de duidelijkheid: de term hart- en vaatziekten dekt alle (slag)aderaandoeningen die kunnen voorkomen in het lichaam, van beroertes in het hoofd tot hartinfarcten en etalagebenen.

Een op de vier vrouwen in Nederland sterft aan zo’n aandoening: 19.000 vrouwen per jaar, 53 per dag. Ter vergelijking: aan borstkanker gingen vorig jaar 3121 vrouwen dood, 8 tot 9 per dag. Voor borstkanker worden vrouwen tussen de 50 en 75 jaar elke twee jaar onderzocht met behulp van een mammografie, maar er bestaat geen enkele screening voor hart- en vaatziekten. Terwijl een onderzoekje naar je cholesterol met een bloedonderzoek zo is gepiept en slechts 5 euro kost. Heel wat goedkoper dan een mammografie die bijna 110 euro per patiënt kost.

Je zou toch zeggen dat met zulke alarmerende cijfers bij zowel vrouwen als artsen alle alarmbellen moeten afgaan als er sprake is van hartklachten. Toch denken veel vrouwen bij pijn op de borst niet aan een hartprobleem en bellen ook niet snel 112. Gemiddeld bellen vrouwen 21 minuten later dan mannen, terwijl juist die eerste minuten zo belangrijk zijn.

Minder oestrogeen, meer hart- en vaatproblemen

Wat ook heel vreemd is, zo vinden gynaecoloog Dorenda van Dijken en cardioloog Janneke Wittekoek, is dat in medisch onderzoek en ook in de spreekkamer van de dokter vaak niet wordt gekeken naar de impact van hormonen op het vrouwelijk lichaam. Ze schreven daarom samen een boek: Hart & Hormonen, fit de overgang in.

Hoe zit het ook alweer met die hormonen? Hormonen zijn signaalstoffen die worden gemaakt door hormoonproducerende (endocriene) klieren. Via het bloed en andere lichaamsvloeistoffen bereiken deze stoffen cellen of organen waar ze hun werk doen. De meeste hormonen zijn een soort regelneefjes: ze kunnen processen in gang zetten, versnellen of juist afremmen. Ook beïnvloeden ze elkaar onderling. Naast een heleboel andere hormonen is voor vrouwen het geslachtshormoon oestrogeen essentieel. Oestrogeen wordt afgescheiden door je eierstokken en ook vetcellen kunnen dit hormoon produceren. Het zorgt ervoor dat je geslachtsrijp wordt, zwanger kunt worden en kunt baren. Daarnaast is oestrogeen de grootste collageenbouwer: collageen is een eiwit dat ervoor zorgt dat de huid, slijmvliezen, banden, pezen, spieren, botten, kraakbeen en ook de bloedvaten soepel en elastisch blijven.

Wanneer we in de overgang komen, neemt de hoeveelheid oestrogeen dramatisch af; in vijf tot tien jaar tijd met 80 procent. Die afname veroorzaakt de typische overgangsklachten als stemmingswisselingen, ‘brainfog’ en concentratieverlies, nachtzweten, opvliegers, et cetera. Ook het risico op hart- en vaatziekten neemt toe. Dat zit zo: in de binnenbekleding van de bloedvaten zitten receptoren voor oestrogeen, waardoor het hormoon kan worden opgenomen. Oestrogeen zorgt ervoor dat die vaten soepel en elastisch blijven, het heeft een vaatverwijdend effect, houdt cholesterolwaarden en bloeddruk laag en beschermt tegen aderverkalking. Wanneer dit hormoon in de overgang grotendeels wegvalt, worden de vaten stugger en stijver. Er kan slagaderverkalking (het dichtslibben van de bloedvaten) ontstaan, en verkrampingen: spasmen van de bloedvaten. Daardoor kun je pijn krijgen of een beklemd gevoel op de borst.

Hoe eerder je in de overgang komt, hoe groter de kans op hart- en vaatziekten. Vrouwen die (te) vroeg in de overgang komen, wordt daarom altijd dringend geadviseerd hormoonsuppletie te gaan gebruiken, dus een pilletje of een pleister dat het oestrogeentekort aanvult.

Over- en ondergewicht, hormonen en je hart

In haar HeartLife kliniek die Wittekoek tien jaar geleden oprichtte, staat ze voor een holistische aanpak, waarmee ze bedoelt dat naar de héle patiënt wordt gekeken, dus niet alleen naar hart- of vaatproblemen.

“Al pratende zoek ik samen met de vrouw uit waar de pijnpunten zitten. Ik betrek altijd de leefstijl erbij, en de risicofactoren, waarbij ik ook alert ben op stress. Op een deel van mijn patiënten – voor het merendeel vrouwen, vaak al lang tobbend in het medische circuit, vaak ook op zoek naar een second opinion – kun je het gewone protocol loslaten, de huis-tuin-en-keuken-cardiologie: ze hebben een ritmestoornis, een klepprobleem, een dichtgeslibd bloedvat. Een groot deel van mijn patiënten ontspoort vanwege hormonale ontregeling. Die begint zo rond het vijftigste levensjaar. Dan kun je in korte tijd wat aankomen – gemiddeld twee tot vier kilo in de eerste vier jaar van de overgang. Zeker als je al overgewicht had, kan extra buikvet voor ontstekingen in je lijf zorgen, en die hebben weer een slecht effect op je bloedvaten. Overgewicht zorgt er ook voor dat je hart harder moet pompen, waardoor een hoge bloeddruk op de loer ligt. Te mager is ook niet goed, dan krijg je door een veel te lage oestrogeenspiegel hart- en vaatzieken en botontkalking. Dus je kunt beter maat 38/40 hebben dan maat 34.”

Slapen, hormonen en je hart

Wittekoek: “Vijftigplusvrouwen slapen vaak minder goed vanwege nachtzweten, of door stress. En als je niet goed slaapt, werkt de verbrandingsoven niet goed en kunnen de hormoon die je hongergevoel regelen – ghreline en leptine - ontregeld raken. Dat zie je ook bij mensen die nachtdiensten draaien. En omdat je overdag moe bent, ga je minder bewegen en misschien wat meer troosteten. Als daar dan een hoge bloeddruk bij komt en een verhoogd cholesterol, kun je vaatproblemen krijgen. Zeker als je tot de risicogroepen hoort (zie kader), dan kun je binnen twee jaar een dicht vat hebben.”

Omdat afvallen zo verschrikkelijk moeilijk is, zeggen Dorenda en Janneke: zorg nou op tijd dat je fit en zonder overgewicht die overgang ingaat. Begin dus al rond je veertigste met gezond eten, zeer matig drinken, niet roken, veel bewegen. Janneke: “Preventie is het toverwoord.”

Stress, hormonen en je hart

Wat Janneke opvallend vaak ziet bij haar patiënten: dat ze overmatig aan stress lijden. “Vaak is het van alles een beetje: een beetje hoge bloeddruk, een beetje te hoog cholesterolgehalte, een beetje te zwaar zijn, een beetje te weinig bewegen. Wanneer daar ook nog veel stress bijkomt, dan kun je een stress-infarct krijgen. Door stress komen er grote hoeveelheden van de hormonen adrenaline en noradrenaline vrij. Die zorgen voor verkramping van de kleine vaatjes rondom het hart. Dan ontstaat er zuurstofgebrek van de hartspier zonder dat er sprake is van dichtgeslibde bloedvaten. Er moet nog veel meer onderzoek naar worden gedaan, maar we weten al dat de hormoonhuishouding bij dit type hartinfarcten een belangrijke rol speelt. Daarom is het zo belangrijk voor artsen dat we ons niet blindstaren op ons eigen kleine vakgebiedje, maar kijken naar de vrouw met al haar facetten, dus ook naar hoofd en haar hormonen. We moeten echt naar een geïntegreerde vrouwenzorg.”

Wittekoek is ervan overtuigd dat de huidige tijd met al z’n prikkels voor veel meer stress zorgt dan pakweg dertig jaar geleden. “Door de 24-uurs maatschappij, onze schermen die ons continu afleiden, door veel licht- en geluidsprikkels, staan we continu aan. Dat heeft effect op onze hersenen: we kunnen nauwelijks meer een boek lezen, we hebben een aandachtsspanne van niks. Vrouwen lijken daar minder goed tegen te kunnen dan mannen en lijden meer dan ooit aan stress. Ik vind het niet zo gek dat hierdoor nieuwe hartziektes ontstaan. Pijn op de borst door stress noem ik neuro-vasculaire angina pectoris. Ik denk écht dat dat een nieuwe ziekte is. Dat wordt ook bevestigd door de wetenschappelijke literatuur die er al is rond dit thema. Ook hierbij speelt slaap een grote rol. Een mens kan best wat stress hebben, als je maar weer voldoende herstelt. Acht uur slaap is geen overbodige luxe. Daarom verwijs ik ook vaak mensen naar een slaapkliniek om hun slaapkwaliteit te laten onderzoeken.”

Wat kun jij doen voor patiënten die aan overmatige stress lijden?

“Soms wordt de stress veroorzaakt door groot verdriet of trauma, dat kan ik natuurlijk niet behandelen. Hooguit kan ik deze vrouwen doorverwijzen naar een psychiater. Ook vrouwen bij wie ik een vermoeden heb van ADHD – en dat hebben veel meer vrouwen dan tot voor kort werd aangenomen - verwijs ik door. Vrouwen met ADHD hebben vaak last van hormonale stemmingswisselingen of depressie én cardiale klachten. Met de rest van deze patiënten praat ik over het belang van slaap, van ontspanning, van yoga, van mindfulness, van wandelen en kunst kijken, van vaker nee zeggen, van weer de baas worden over je eigen tijd. Ik luister goed en vraag: wat vind je nu écht leuk in het leven? Je moet niet onderschatten wat aandacht en zorg voor een mens kunnen doen. Als ze hier een paar uur zijn geweest, ze hebben allerlei onderzoeken gehad en ik kan ze verzekeren dat er niks aan de hand is, maar dat die hartkloppingen wél aangeven dat ze in de overdrive staan en ze beter wat rustiger aan kunnen doen, dan zijn ze vaak al zo opgelucht en gerustgesteld. Bij HeartLife heb ik echt moeten leren om soms niks te doen. Geruststellen, uitleggen dat het hart goed is, maar natuurlijk reageert als jij een overbezette vrouw bent met een baan en kinderen en mantelzorgtaken en maar vier uur slaapt van de stress. Als dát lukt, dan kom ik bij wat voor mij de kern van dokter-zijn is. Daar word ik zo blij van.”