18 vragen over het immuunsysteem beantwoord: ‘Zonder een goed werkend immuunsysteem houd je het niet lang vol’

Prof. dr. Ger Rijkers was tot de zomer van 2021 als immunoloog verbonden aan het Roosevelt University College en het Elisabeth-Tweesteden Ziekenhuis en is nu met emeritaat.

1. Wat is afweer?

“Ons afweersysteem – een synoniem voor immuunsysteem – beschermt ons continu tegen infecties door bacteriën en virussen. Verschillende afweer- en immuuncellen speuren voortdurend of er ergens een infectie is om de kop in te drukken, maar zijn ook op zoek naar cellen die er anders uitzien. Ons immuunsysteem heeft namelijk nóg een belangrijke taak: het beschermt ons tegen kanker. Elke dag opnieuw zijn er cellen die op het punt staan uit te groeien tot een tumor. Mensen die dat voor de eerste keer horen, vinden het vaak een beetje angstig, maar dat is de realiteit.”

2. Stel dat we ons afweersysteem konden uitschakelen. Wat gebeurt er dan?

“In een wereld vol virussen en bacteriën kun je óveral aan overlijden. Zonder een goed werkend immuunsysteem houd je het niet lang vol. Overigens kun je wel een goed leven hebben als een kleiner onderdeel van het immuunsysteem niet goed werkt. Er zijn in Nederland miljoenen mensen met ziekten die verband houden met de werking van ons immuunsysteem. Zij hebben een auto-immuunziekte als reuma, astma of allergie.”

3. Kunnen we ons afweersysteem zien?

“Voor een deel wel, denk bijvoorbeeld aan je keelamandelen: dat zijn een soort lymfeklieren die ter plekke binnendringende ziekteverwekkers opvangen en ze onschadelijk maken. Maar ook je huid is een biologische muur.”

4. Hoe houdt onze huid ziekteverwekkers buiten?

“Er leven veel goede en een aantal slechte bacteriën op de huid. De goede bacteriën voorkomen dat hun schadelijke ‘collega’s’ kunnen uitgroeien.” Als je veel kwakkelt, moe bent of stress hebt, kan die balans verstoord raken. Een stafylokok, die normaal geen problemen veroorzaakt, kan dan kans zien een vervelende huidinfectie te veroorzaken. Zo’n slechte bacterie kan ook via een wondje in de bloedbaan terechtkomen en een longontsteking of bloedvergiftiging veroorzaken. Ook een beschadigde huid geeft een reactie: “Een schaafwond ontsteekt onmiddellijk, omdat bacteriën die eerst buiten bleven naar binnen komen.”

5. Hebben we ook inwendige barrières tegen ziekte-verwekkers?

“Vele. Die inwendige barrières vormen als het ware een muurtje tegen ziekteverwekkers. Denk bijvoorbeeld aan de slijmvliezen van je mond, luchtwegen, slokdarm, maag en darmen. Daarop zitten miljarden bacteriën die meestal ‘goed’ zijn. Ziekmakende bacteriën krijgen daardoor weinig kans. De bus zit al vol en als er een vervelende passagier binnenkomt, werken we die er met z’n allen uit. Diarree en overgeven zijn afweerreacties om ziekmakers zo snel mogelijk uit het lichaam te krijgen. Door te niezen werken we niet alleen stofdeeltjes en pollen uit onze neus, maar ook bacteriën en virussen. Ook hoesten is een reflex om indringers uit de longen te verwijderen.”

6. Heeft het lichaam nog meer manieren om zich te verdedigen?

De ene mens heeft een sterkere afweer dan de andere, maar in basis werkt het hetzelfde: de witte bloedcellen van ons aangeboren immuunsysteem komen in actie tegen alle ziekmakers. Sommige bacteriën en virussen hebben trucs ‘bedacht’, zodat ze niet worden herkend door het aangeboren immuunsysteem. Gelukkig hebben we ook nog een verworven immuunsysteem dat ervoor zorgt dat ons lichaam steeds beter reageert op ziekteverwerkers waarmee het al eerder te maken heeft gehad.”

7. Je lijf leert dus. Hoe werkt dat?

“Dat komt door ons immunologisch geheugen. Hierbij spelen lymfocyten, witte bloedcellen een belangrijke rol. Maak je een infectie door, dan komt er een specifieke lymfocyt in actie. Die reageert alleen op één soort virus of bacterie. Een cel die is gemaakt om het mazelenvirus te herkennen, reageert dus alleen op mazelen. Eerst had je maar één zo’n specifieke lymfocyt, na activatie werden het er tien en nadat je genas, bleven er vijf ‘geheugencellen’ over. Kom je nog een keer in aanraking met hetzelfde virus, dan reageren die geheugencellen sneller en beter. Soms zelfs zó snel, dat je niet eens merkt dat je geïnfecteerd was.”

8. Het lichaam produceert afweer- en immuuncellen. Waar gebeurt dat?

“Een orgaan dat een belangrijke rol speelt bij de vorming van ons immuunsysteem is de thymus, recht onder het borstbeen boven je hart. In de thymus worden lymfocyten gemaakt. Die worden hier ook ‘opgevoed’, zodat ze een belangrijk onderscheid leren maken: ze moeten niet de cellen van het eigen lichaam aanvallen.” Na rijping tot actieve cellen begeven de lymfocyten zich naar het lymfestelstel. “Bij een ontsteking kun je dat voelen: de lymfeklieren in je oksels en hals kunnen dan gezwollen zijn.” Slechts een klein deel van de lymfocyten ‘reist’ door het bloed om vanuit daar te surveilleren.

9. Zijn er nog andere belangrijke cellen?

“De natural killer cel is een cel die niets doet als hij een cel tegenkomt die bij je eigen lichaam hoort. Maar herkent hij een cel niet, dan ruimt hij die op.” Killercellen worden ook weleens de scherpschutters van ons afweersysteem genoemd. Er zijn nog veel meer interessante cellen, de granulocyten bijvoorbeeld. “Die herkennen niets specifieks, maar komen met velen tegelijk in actie bij een ontsteking. Ze zijn veel sneller op de plek des onheils dan een lymfocyt.”

10. Beseffen we wel voldoende hoe indrukwekkend ons immuunsysteem is?

“Ik geloof niet in wonderen, maar hoe het lichaam zich beschermt tegen infecties schurkt tegen een wonder aan. Wie dit leest, is per definitie een overlever. In de middeleeuwen heeft de pest zo’n dertig procent van de Europeanen uitgeroeid. Je bent er alleen maar omdat jouw voorouders de pest en andere infecties overleefden, in een tijd zonder antibiotica en zuiver water. Dus je profiteert nu nog van de erfelijke eigenschappen van je sterke voorouders.”

11. Hoe weet je of het goed zit met je immuunsysteem?

“Als je meerdere keren per jaar infecties hebt – echte griep bijvoorbeeld – is dat een teken van een slecht werkend immuunsysteem. Het is slim om dat te bespreken met je huisarts. Ben je maar weinig ziek? Dan werkt je immuunsysteem prima.”

12. Werkt ons immuunsysteem nog wel optimaal als we een jaar of vijftig zijn?

“Als je ouder wordt, ben je veel virussen en bacteriën tegengekomen en heeft je immuunsysteem veel geheugencellen aangemaakt. Daarmee ben je prima beschermd tegen infecties die je vroeger hebt mee-gemaakt. Maar al dat geheugen leidt ook tot een soort ‘verstopping’. Dat gaat ten koste van de overlevingskans van cellen die ‘klaarliggen’ om op iets nieuws te reageren. Dat zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat ouderen gevoeliger zijn voor het coronavirus.”

13. Heeft de overgang invloed?

“Hormonale processen hebben zeker invloed op de werking van het immuunsysteem, maar het is niet precies bekend hoe dat zit. Wel weten we dat vrouwen van nature een beter werkend immuunsysteem hebben en dat komt waarschijnlijk door hormonale processen. Zo’n sterk immuunsysteem heeft ook een nadeel: het heeft eerder de neiging het eigen lichaam aan te vallen. Door veroudering herkennen cellen minder snel wat wel en wat niet bij het eigen lichaam hoort. Dus vrouwen van 50+ hebben vaker dan mannen een auto-immuunziekte.”

14. Kunnen we ons immuunsysteem een boost geven?

“Ten eerste: een gezonde leefstijl is nooit een alternatief voor een vaccinatie. Met een coronavaccin zijn we tot 95 keer beter beschermd tegen het virus, en als je alle positieve leefstijlfactoren bij elkaar optelt, ben je op zijn best twee keer beter beschermd tegen het virus.” Toch is het altijd zinvol gezond te leven. Dat begint met goede voeding en beweging, want overgewicht zorgt voor de aanmaak van ontstekingsstofjes, die ons immuunsysteem druk bezighouden waardoor iets anders er makkelijker ‘tussendoor glipt.’ “Als je boven de vijftig bent, probeer dan zo veel mogelijk te voet of per fiets te doen. Zorg ook dat je voldoende vitamine C binnenkrijgt en vitamine D aanmaakt door naar buiten te gaan, dat werkt ondersteunend. Niet te veel stress, voldoende slaap en regelmaat zijn ook goed voor je immuunsysteem.”

15. Helpt koud douchen?

“Helaas, dat is een bakerpraatje.”

16. Moeten we extra letten op hygiëne?

“In coronatijd is dat wel het devies: was vaak je handen. Maar een te grote mate van hygiëne helpt niet om ons immuunsysteem te activeren. Een schoon huis is prima, een steriele omgeving niet.”

17. Ons immuunsysteem beschermt ons tegen kanker. Betekent dat dat kanker een fout van ’t immuunsysteem is?

“Nee. Het immuun-systeem beschikt over remmen om te voorkomen dat het te fors reageert. Kankercellen ‘weten’ hoe ze op die rem kunnen drukken om ons immuunsysteem te onderdrukken en leiden het zo om de tuin. Er zijn nu medicijnen die dat omkeren, zodat kankercellen worden gedood. Met die immunotherapie boeken artsen soms spectaculaire resultaten. Het eigen immuunsysteem wordt ingezet om de kanker op te ruimen.”

18. Waarom voelt de een zich ziek na een vaccinatie en de ander niet?

“Met een vaccinatie boots je een infectie na. Je krijgt niet echt het coronavirus of influenza ingespoten, maar één eiwit ervan. Genoeg om ons immuunsysteem te activeren. Kom je daarna met corona in aanraking, dan kan je lichaam het virus adequaat opruimen. Vaccins zijn altijd krachtig, omdat ze ook moeten aanslaan bij mensen met een zwak immuunsysteem. Heb je een sterk immuunsysteem, dan reageert het sterk op het vaccin. En daar kun je best even een beetje last van hebben.”

Dit artikel over het immuunsysteem verscheen eerder in Margriet 47 -2021. Nabestellen kan via lossebladen.nl.

Tekst | Nicole Gommers
Beeld | Getty Images